Agresja ma różne oblicza. Nie zawsze objawia się siłą pięści i nie zawsze jest przemocowa. Zawsze jednak – w kogoś, w tym w samego agresora, lub też w coś – godzi. Jest zachowaniem, które – bez względu na to, czy jest reaktywne czy też proaktywne i instrumentalne, a nawet i bierne – zawsze wyrządza szkodę – czy to fizyczną, czy to psychiczną.
Czy agresja, to rzeczywiście taki problem? Zwłaszcza wśród uczniów?
Polska fundacja Dajemy Dzieciom Siłę w raporcie „Dzieci się liczą 2022”* podała, że aż 57 % młodych ludzi doświadcza agresji ze strony rówieśników. Jak się okazuje przemoc rówieśnicza jest najbardziej rozpowszechnioną kategorią wiktymizacji, jakiej doznają dzieci i nastolatki.
„Ogólnopolska diagnoza skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci” pokazuje, że w swoim życiu przemocy rówieśniczej doświadczyła co druga osoba, a w okresie roku poprzedzającego badanie – co trzecia. Przemocy rówieśniczej doświadczają zarówno chłopcy jak i dziewczęta, zarówno w młodszym wieku, jak i w starszym. Najczęstszą formą przemocy rówieśniczej jest przemoc fizyczna (42% badanych doświadczyło jej kiedykolwiek, a 23% – w roku poprzedzającym badanie), następnie przemoc psychiczna (29% i 14%), napaść zbiorowa (18% i 8%), znęcanie się (14% i 7%) oraz przemoc podczas randki (6% i 2%). Ofiarami przemocy fizycznej padają zarówno chłopcy (43%), jak i dziewczęta (41%), natomiast przemoc psychiczna częściej stosowana jest względem dziewcząt (36%) niż chłopców (22%).
Prowadzone analizy wskazują na współwystępowanie różnych form przemocy ze strony rówieśników. Połowa respondentów (51%) „Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci”, która doświadczyła przemocy rówieśniczej została pokrzywdzona więcej niż jedną jej formą (27% dwiema, 16% trzema, 7% czterema i 1,4% pięcioma formami). Wśród osób, które doświadczyły co najmniej jednej z trzech form przemocy rówieśniczej – fizycznej, psychicznej i znęcania się – 19% doświadczyło przemocy fizycznej oraz psychicznej, a 14% wszystkich trzech form.
Sprawcami przemocy fizycznej, psychicznej i znęcania się przez rówieśnika są głównie znajomi niespokrewnieni z osobą pokrzywdzoną (często koledzy ze szkoły, klasy). Z badań realizowanych na zlecenie Rzecznika Praw Dziecka w tematyce równego traktowania w szkole wynika, że co trzeci uczeń (36%) uznaje, że rówieśnicy traktują go gorzej niż pozostałych kolegów i koleżanki. Średnio 10% dziewczyn i 11% chłopców doświadcza przemocy w szkole co najmniej 2–3 razy w miesiącu.
Przemoc rówieśnicza dotyka w Polsce znaczną część dzieci i nastolatków, a jej poważne konsekwencje mogą utrzymywać się także w życiu dorosłym. Trudno określić dokładną skalę problemu, jednak wyniki jednego z międzynarodowych badań – EU Kids Online – pokazały, że pozom rozpowszechnienia przemocy rówieśniczej w Polsce jest najwyższy z 16 badanych państw europejskich. Na tle innych krajów, nasz kraj zajmuje pierwsze miejsce pod względem osób zarówno pokrzywdzonych (40%), jak i stosujących przemoc rówieśniczą (38%).
To jak sobie z tym problemem poradzić?
Agresja często – poza agresją instrumentalną – jest naturalną konsekwencją nieradzenia sobie ze złością. To właśnie niezaopiekowana złość powoduje powstanie agresji.
A jak zaopiekować się złością?
Nie ma jednego rozwiązania dla wszystkich osób. Każdy ma inne doświadczenia, jest na innym poziomie funkcjonalności, a więc posiada inne umiejętności – zwłaszcza w zakresie radzenia sobie z agresją. Jest jednak program, który pozwala w sposób świadomy i celowy, stopniowo, spójnie i systematycznie kształtować i rozwijać u uczniów umiejętności radzenia sobie z agresją. Programem tym jest Trening Zastępowania Agresji.
Czym jest Trening Zastępowania Agresji?
W celu ograniczenia przemocy i zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży jeszcze w latach 70. XX wieku opracowano Trening Zastępowania Agresji (Agression Replacement Training, ART). Stosowany w szkole stwarza szansę, aby zwiększyć poczucie bezpieczeństwa uczniów.
Twórcą Treningu Zastępowania Agresji jest Arnold Goldstein. Wraz ze swoimi współpracownikami, w Instytucie Badań nad Agresją Uniwersytetu w Syracuse w Stanach Zjednoczonych, opracował program, który ukierunkowano na zmianę zachowań osób agresywnych.
Początkowo służył do pracy z młodzieżą w placówkach szkolno-wychowawczych i poprawczych, później przystosowano go do potrzeb szerzej grupy odbiorców. Obecnie nadaje się do wdrożenia w przedszkolach, szkołach podstawowych i szkołach średnich.
Zaletą Treningu Zastępowania Agresji jest możliwość jego zastosowania u osób o różnym poziomie agresji i deficytów społecznych. To metoda wykorzystująca techniki poznawczo-behawioralne.
Prototyp TZA składa się z trzech modułów: Treningu Umiejętności Społecznych (TUS), Treningu Kontroli Złości (TKZ) i Treningu Wnioskowania Moralnego (TWM). Można go również rozszerzyć o Trening Empatii (TE) oraz Trening Komunikacji (TK).
Kompleksowy program wielostronnej interwencji ma wpływać na zmianę zachowania, emocji i myślenia uczestników zajęć. Jak sama nazwa wskazuje, trening polega na uczeniu się i ćwiczeniu nowych, bardziej konstruktywnych zachowań oraz na nauce podejmowania odpowiedzialnych decyzji.
Metoda wywodzi się z zasad teorii społecznego uczenia się. U jej podstaw leży przekonanie, że kluczowymi przyczynami agresywnych zachowań są: deficyty dotyczące kontrolowania własnej impulsywności, nieznajomość albo nieumiejętność zastosowania rozwiązań innych niż przemoc oraz niedostateczny rozwój myślenia moralnego, pełniącego funkcję korygującą wobec zachowań agresywnych. Deficyty te adekwatnie mają uzupełniać: TUS, TKZ, TWM.
Ponadto, do agresywnego zachowania się przyczynia się brak umiejętności komunikowania się oraz nieumiejętność postawienia się w sytuacji drugiej osoby oraz interpretacji jej myśli, uczuć i zachowań. Braki te adekwatnie mają uzupełniać: TK i TE.
To jak realizować ten cały Trening Zastępowania Agresji?
Trening Zastępowania Agresji może być realizowany w całości, lub jako pojedyncze moduły. Wszystko zależy od potrzeb uczestników treningu.
Dlatego przed wdrożeniem TZA jako całości, lub któregoś z pięciu komponentów, należy: po pierwsze dokonać diagnozy problemów i możliwości uczestników zajęć, a po drugie – przełożyć umiejętności na grupy kompetencji społecznych, stanowiących składowe TZA. To właśnie one pozwolą ocenić, z jakiego poziomu osoba powinna zacząć trening.
I tak, jeżeli w trakcie diagnozy ustalimy, że osoba, która ma realizować trening nie posiada podstawowych umiejętności społecznych, powinniśmy zacząć od Treningu Komunikacji, w trakcie którego nauczy się: rozpoczynać rozmowę, prowadzić rozmowę, słuchać i zadawać pytania, jak również przedstawiać siebie i inne osoby, mówić komplementy oraz dziękować za udział w rozmowie.
Jeżeli jednak posiada, przynajmniej podstawowe umiejętności komunikacyjne, to możemy rozpocząć zajęcia wdrażając Trening Umiejętności Społecznych.
Bywa, że osoby kierowane lub zgłaszające się na TZA doskonale radzą sobie z zaawansowanymi umiejętnościami społecznymi (takimi jak: proszenie o pomoc, przepraszanie, przyłączanie się, przekonywanie innych, udzielanie wskazówek czy wykonywanie poleceń), za to słabiej mają rozwinięte umiejętności emocjonalne. Wówczas dobrze byłoby zacząć od Treningu Empatii, podczas którego uczestnik nauczy się rozpoznawania i wyrażania własnych uczuć, a także rozumienia i przekładania własnych uczuć na uczucia innych.
Nie wszyscy mają problemy z rozpoznawaniem i wyrażaniem uczuć, także tych głębszych, jednak kiepsko radzą sobie z własnym strachem, lub z gniewem innych. To daje nam wskazówkę, że czas, by rozpocząć Trening Kontroli Złości, podczas którego uczestnicy pogłębią umiejętności emocjonalne, ale także poznają umiejętności alternatywne wobec agresji, a także umiejętności kontroli stresu.
Ostatnim etapem całego Treningu Zastępowania Agresji, jest Trening Wnioskowania Moralnego, który w oparciu o zgłębiane umiejętności planowania rozwija myślenie moralne, i ugruntowuje poglądy i zachowania alternatywne wobec zachowań agresywnych.
Pamiętać jednak należy, że bez względu na to, od jakiego treningu rozpoczniemy pracę z uczestnikami TZA, zawsze zaczynamy od podstawowych umiejętności społecznych, nawet jeżeli miałaby to być tylko powtórka 🙂
Czy są jakieś określone procedury/zasady realizacji TZA?
Przede wszystkim trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że TZA (jak i każdy jego komponent), to proces. Zawsze powinien być realizowany:
Podstawą świadomość i celowość Treningu Zastępowania Agresji jest znajomość „drogi”, jaką musi przejść trener TZA, nim zacznie realizować zajęcia. Z pomocą przychodzi Treningowy Schemat „Szóstki”, którego kolejne kroki wyznaczają zadania, jakie powinien podjąć trener.
Zadania te związane są z:
- diagnostyką, dzięki której odpowiednio dobierzemy zarówno grupę, jak i dobierzemy odpowiedni komponent TZA, który będzie stanowił punkt wyjścia treningu – krok 1,
- budowaniem nastawienia, które zapewni uczestnikom dobrowolność udziału w zajęciach TZA – krok 2,
- planowaniem scenariusza treningu, z jednoczesnym ukierunkowywaniem (ucelowieniem) działań, oraz przygotowaniem jednostek treningowych zgodnie z dobrą praktyką trenerską zaspokajającą głody psychologiczne oraz zasadami TZA – krok 3,
- doborem metod, narzędzi i pomocy dydaktycznych niezbędnych do realizacji zajęć TZA – krok 4,
- realizacją gotowego programu treningowego , w oparciu o zasady prowadzenia tego rodzaju zajęć i w odniesieniu do konkretnych grup, z uwzględnieniem sposobu dokumentacji realizowanych zajęć – krok 5,
- ewaluacją programu TZA – zarówno w kontekście jednostkowym (jednej jednostki treningowej rozumianej jako konkretne zajęcia realizowane zgodnie z planem i harmonogramem działań), jak i całościowym (podsumowującym całość realizowanego programu) – krok 6.
Jeżeli chcesz:
- rozpocząć realizację zajęć w Twojej placówce
- nabyć lub rozwinąć kompetencje trenerskie trenera TZA (lub trenera któregokolwiek z komponentów TZA)
- przygotować narzędzie do diagnozy problemów i możliwości uczestników, dzięki któremu spójna pod względem funkcjonalności grupa treningowa będzie mogła rozpocząć zajęcia
- poznać sposoby rozpoznawania potrzeb uczestników i budowania dzięki nim ich nastawienia do treningu
- zaprojektować spersonalizowany dla grupy trening
- stworzyć program i napisać scenariusze zajęć
- sprecyzować cele treningowe z poziomu wiedzy, umiejętności i wartości
- poznać, dobrać i zacząć stosować metody treningowe wypracowane dla TZA
- dostosować metody aktywizujące do potrzeb TZA
A już dzisiaj:
* „Dzieci się liczą 2022”. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, „Przemoc rówieśnicza”, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Warszawa 2022.